Ένα υπέροχο μοναστήρι αφιερωμένο στο Άγιο Παντελεήμονα βρίσκεται σκαρφαλωμένο σε μία απόκρημνη βουνοπλαγιά της δυτικής πλευράς του νησιού της Τήλου, 270 μ. πάνω από την στάθμη της θάλασσας.
Η Μονή έχει χτιστεί σε θέση μοναδικού φυσικού κάλλους, η οποία της εξασφάλιζε προστασία από τις συχνές πειρατικές επιδρομές. Μάλιστα, ιδρύθηκε, σύμφωνα με την παράδοση, από τον Ιερομόναχο Ιωνά, που καταγόταν από την Κρήτη, ο οποίος κατά την διάρκεια προσκυνηματικού ταξιδιού του στους Αγίους Τόπους, ναυάγησε στην Τήλο. Εκεί, θεμελίωσε το μοναστήρι, μετά από όραμα, στο οποίο του εμφανίστηκε ο Άγιος Παντελεήμων και του εξέφρασε την επιθυμία του αυτή.
Το έτος 1776 ο Γρηγόριος ο Συμαίος αγιογραφεί το ναό, με τη χαρακτηριστική τεχνοτροπία της Συμαικής αγιογραφικής παραδόσεως. Παλαιότατη είναι και η θαυματουργή εικόνα του αγίου. Πιθανότατα χρονολογείται από τον 15ο αιώνα, αλλά επαργυρώθηκε το έτος 1839 επί ηγουμενείας ιερομονάχου Μακαρίου, διά χειρός Νικ. Λούρου, σύμφωνα πάντα με την αργυροσκάλιστη επιγραφή της. Η ίδρυση της Μονής κατά την επικρατέστερη άποψη, ανάγεται ίσως στον 14ο αι.
Τα χρόνια που ακολούθησαν, το Μοναστήρι ερειπώθηκε αλλά επανιδρύθηκε λαμπρότερο το έτος 1480, μετά την μεγάλη νίκη των Χριστιανών κατά των Τούρκων, που πολιορκούσαν την Ρόδο και συντελέστηκε την ημέρα της μνήμης του Αγίου (27 Ιουλίου).
Οι Τηλιακοί που συμμετείχαν στην μάχη, είχαν την απόλυτη βεβαιότητα και πίστη, ότι η νίκη ήταν του Αγίου και ως εκ τούτου επιστρέφοντας στο νησί τους, ανοικοδόμησαν την Μονή του μεγάλου τους Προστάτη. Από τον 16ο αι. αρχίζει στο Μοναστήρι μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα.
Κτίζεται ο πανύψηλος αμυντικός πύργος του και το έτος 1703 επί ηγουμενείας του ιερομονάχου Λαυρεντίου, ανακατασκευάζεται το σημερινό Καθολικό, σε ρυθμό Βυζαντινό σταυροειδή εγγεγραμμένο μετά τρούλλου. Λίγα χρόνια μετά εμπλουτίζεται με ιδιαίτερο ξυλόγλυπτο τέμπλο, που χρονολογείται το έτος 1714.
Η Μονή, παρά τα μαύρα χρόνια της Οθωμανικής σκλαβιάς, γνώρισε μεγάλη οικονομική δύναμη και ευμάρεια, που της επέτρεπαν την άσκηση πλούσιου Εκκλησιαστικού, κοινωνικού αλλά και εθνικού έργου.
Πρωτίστως διέσωσε την εθνική ταυτότητα των κατοίκων και λειτούργησε ως χώρος πνευματικού και εθνικού αναβαπτισμού τους.
Τα δύσκολα αυτά χρόνια μεριμνά εμπράκτως για την παιδεία αναλαμβάνοντας την δαπάνη λειτουργίας Σχολείου, ιδρύει Δημοτικό φαρμακείο, καταβάλλει τους μισθούς μονίμου Ιατρού, κατασκευάζει δημόσια κοινωφελή έργα, ενισχύει απόρους, οργανώνει συσσίτιο ορφανών παιδιών, απασχολεί έμμισθους εργάτες, βοσκούς κ. τ. λ.
Το Μοναστήρι πανηγυρίζει κάθε χρόνο την 27η Ιουλίου, ημέρα κατά την οποία – εκτός των λατρευτικών λειτουργικών τελετών – λαμβάνει χώρα και το παραδοσιακό λαϊκό πανηγύρι, κάτω από τα αιωνόβια πλατάνια της Μονής, δίπλα από το τρεχούμενο αγίασμα του θαυματουργού Αγίου.
