Ο πατριωτισμός είναι συναίσθημα. Δεν είναι μόνο μια λέξη με βαθύ νόημα. Είναι μια κοσμοθεωρία πάνω στην οποία χτίζεται η φύση της Δημοκρατίας. Τι σημαίνει όμως πατριωτισμός;
Πατριωτισμός είναι η συναισθηματική εκείνη κατάσταση κατά την οποία το άτομο νιώθει συναισθήματα τρυφερότητας, ζεστασιάς με άλλους ανθρώπους που είτε ζουν είτε κατάγονται από το ίδιο έθνος-κράτος. Είναι ένα συναίσθημα που παράγεται στη συνείδηση του κάθε ανθρώπου που ανήκει σ’ ένα έθνος. Και το έθνος δεν είναι τίποτε άλλο, με τη χρήση νομικών εννοιών, παρά ένα σύνολο ανθρώπων με κοινή εθνική συνείδηση, η οποία συγκροτείται με υποκειμενικά στοιχεία όπως η ιστορία, η θρησκεία, οι κοινοί αγώνες και τα ήθη και έθιμα.
Στη δημοκρατική διακυβέρνηση ισχύει ένας κανόνας, τον οποίο πρέπει να αποδεχτούμε με τη μορφή δόγματος. Το έθνος είναι ο κορμός του “δήμου”, στο όνομα του οποίου ασκείται η διακυβέρνηση. Το έθνος δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να θεωρήσουμε πως είναι ένα σύνολο ατόμων αποκλειστικά και μόνο. Το έθνος είναι ένας νοητός και αξιακός χώρος όπου το άτομο επανασυνδέεται με την ατομικότητά του. Η επανασύνδεση ατομικότητας και ατόμου, που είναι βασικό πρόταγμα της νεωτερικότητας, δημιουργεί τις προϋποθέσεις ώστε το άτομο να συλλάβει την αίσθηση του “συν-ανήκειν”. Το άθροισμα των επανασυνδέσεων δημιουργεί τον συλλογικό αυτοκαθορισμό των έλλογων υποκειμένων.
Το κάθε άτομο θεωρείται ελεύθερο να διαμορφώνει το σχέδιο ζωής του όπως ακριβώς επιθυμεί, με την απαραβίαστη προϋπόθεση να μην προσβάλλει το σχέδιο ζωής των άλλων υποκειμένων. Βέβαια, το κάθε υποκείμενο αισθάνεται ισότιμο με τα άλλα υποκείμενα. Μια κοινωνία, επομένως, είναι ένα σύνολο ατόμων που αυτοπροσδιορίζονται ως ελεύθερα και ισότιμα μεταξύ τους. Το σύνολο των ατομικών αυτοκαθορισμών παράγει έναν συλλογικό αυτοκαθορισμό, που είναι το έθνος-κράτος.
Το έθνος-κράτος είναι νεωτερική κατάκτηση, αφού αποτέλεσε κυρίαρχη μορφή κρατικής οντότητας μετά το τέλος των αυτοκρατοριών. Το έθνος-κράτος μοιράζεται με τη Δημοκρατία τις ίδιες κανονιστικές αξίες, που είναι αυτές της ελευθερίας και της ισότητας. Δε νοείται έθνος-κράτος χωρίς Δημοκρατία. Ούτε όμως και Δημοκρατία χωρίς έθνος-κράτος. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι είναι άρχοντες και αρχόμενοι δίνει κύρος σε αυτές τις δύο έννοιες.
Τόσο το έθνος-κράτος όσο και η Δημοκρατία έχουν ανάγκη από ένα αίσθημα-καθοδηγητή που θα λειτουργήσει ως πυξίδα. Σκεφτείτε τις δύο πρώτες έννοιες εντελώς ουδέτερα, οι οποίες οφείλουν να δράσουν και να έχουν ανάγκη ένα μοχλό. Αυτός ο μοχλός είναι ο πατριωτισμός. Πώς ενσωματώνεται το αίσθημα αυτό στις δύο αυτές έννοιες;
Το έθνος-κράτος, ως αφηρημένη οντότητα, έχει να ολοκληρώσει έναν στόχο. Και αυτός δεν είναι άλλος από το να αντέξει στον χρόνο της Ιστορίας και, εάν είναι εφικτό, οι άνθρωποι που το απαρτίζουν να απογειώσουν το συγκεκριμένο έθνος μέσα από την ανάδειξη σπουδαίου πολιτισμού (επιστημονικού και διανοητικού) και επιτευγμάτων που θα προκαλούν ρίγος και συγκίνηση στις επόμενες γενεές, οι οποίες θα προσπαθήσουν να μυηθούν τις προηγούμενες. Ωστόσο αυτό δε θα γίνει ποτέ πραγματικότητα εάν τα άτομα που συγκροτούν το έθνος-κράτος δεν αγαπήσουν την Ιστορία, την καταγωγή τους και κυρίως αυτό που τους ενώνει.
Και πάμε τώρα στη Δημοκρατία. Πώς σχετίζεται με τον πατριωτισμό; Η Δημοκρατία δεν είναι πολίτευμα. Τα συντάγματα, οι κοινοβουλευτικοί κανόνες ή οι νόμοι είναι στοιχεία της Δημοκρατίας. Αλλά δεν έχουν ρόλο “ταυτοτικό”. Δε δίνουν ταυτότητα στη Δημοκρατία. Δεν είναι η αληθινή φύση της Δημοκρατίας παρά σημαντικά στοιχεία που κάνουν “πιο θεσμικό” τον χαρακτήρα ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Η Δημοκρατία είναι ένα ιδεώδες. Ελευθερία και ισότητα, αξίες που ανάγονται στην ατομική σφαίρα του καθενός, συνενώνονται, δημιουργώντας ένα πλαίσιο όπου η κοινωνία αυτοκαθορίζεται… Αυτοπροσδιορίζεται μέσα από αυτές τις αξίες. Αυτές οι αξίες πρέπει, πέρα από το ατομικό βίωμα, να περάσουν στο συλλογικό. Πώς θα περάσουν; Μέσα από μια συναισθηματική κινητοποίηση, η οποία θα αλιεύσει τις ίδιες αξίες σε ένα πλαίσιο αυστηρά ιστορικό. Ο πατριωτισμός σε μια δημοκρατική διακυβέρνηση έχει τη μορφή μιας ιστορικής συνείδησης, η οποία διαπερνά τον συμβατό χωρο-χρόνο. Δημοκρατία και πατριωτισμός είναι ένα.
Και πάμε ίσως σε ένα ερώτημα φλέγον και αρκετά σημαντικό, σε μια περίοδο που η παγκοσμιοποίηση είναι μια πραγματικότητα. Ο πατριωτισμός συνιστά απειλή για την Ευρωπαϊκή Ένωση, για τις εμπορικές συνεργασίες ή για τις συμφωνίες υπερεθνικού χαρακτήρα; Η απάντηση είναι όχι. Ο πατριωτισμός δεν πολέμησε ποτέ την Ενωμένη Ευρώπη, ούτε κάποια διεθνή συμφωνία. Και ο λόγος είναι απλός. Ποτέ ο πατριωτισμός δεν είδε τον κοσμοπολιτισμό, το μείγμα διαφόρων πολιτισμών, νοοτροπιών, ως κάτι το ανθυγιεινό ή το επικίνδυνο. Αντιθέτως, ο πατριωτισμός συνιστά προϋπόθεση ώστε να γίνει ο κοσμοπολιτισμός πιο συμπαγής.
Μόνο όταν έχεις εκτιμήσει αξίες του ιστορικού πλαισίου μέσα στο οποίο μεγάλωσες και ανατράφηκες, μπορείς να εκτιμήσεις καθολικές αξίες και να γίνεις και εσύ ο ίδιος πρεσβευτής τους. Δεν μπορείς να μιλάς για δικαιοσύνη, ελευθερία και πεποιθήσεις που είναι σημαντικές και καθοριστικές για το νόημα της ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων, όταν δεν τις έχεις κατανοήσει και ενστερνιστεί στο πλαίσιο αυτο-αναφοράς σου.
Η αγνή και τρυφερή αγάπη για την πατρίδα σου, το παρελθόν, τις αξίες που έχουν χαραχτεί στη συνείδηση των ομοεθνών σου και η συλλογική πίστη σε κάτι καλύτερο συνιστούν την άλλη όψη του ακριβού νομίσματος που λέγεται Δημοκρατία. Αλήθεια, πόσο πατριώτες είμαστε;
Νίκος Κοσμαδάκης (πολιτικός επιστήμονας)
Πηγή: www.neakriti.gr
