Τα Στιχηρά Ιδιόμελα «Σε Τον Της Παρθένου Υιόν» και «Ότε η Αμαρτωλός»

Κατά τον Μεσαίωνα, ορισμένα μοναστήρια λειτούργησαν και ως «κιβωτοί γνώσεων» διαφυλάσσοντας τα αρχαία κείμενα με τη μορφή χειρογράφων. Τα χειρόγραφα αυτά αντιγράφονταν από μοναχούς μέσα στο ημίφως των μοναστηριακών εργαστηρίων, στα περίφημα καλλιγραφία.Τα περισσότερα αρχαιοελληνικά κείμενα που διασώθηκαν ως τις μέρες μας, είναι αποτέλεσμα των ακατάπαυστων αντιγραφών, που γίνονταν σ’ αυτά τα εργαστήρια από ορισμένους γενναίους μοναχούς.

Αν σήμερα μπορούμε ν’ απολαύσουμε Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Όμηρο ή Θουκυδίδη, το χρωστάμε σε μια χούφτα μοναχών. Σε μια εποχή που η τυπογραφία άνηκε ακόμη στο μακρινό μέλλον, τα χειρόγραφα αποτελούσαν το μοναδικό τρόπο για να διασωθούν οι αρχαίες γνώσεις στο διηνεκές.

Οι μοναχοί έθεταν ακόμα και σε κίνδυνο τη ζωή τους προκειμένου να διαφυλάξουν τις αρχαίες γνώσεις, που για κάποιους φανατικούς χριστιανούς θεωρούνταν «αιρετικές». Κι όμως, αυτές οι «αιρετικές» γνώσεις ήταν εκείνες που οδήγησαν στην αναγέννηση του Δυτικού πολιτισμού.

Τα χειρόγραφα αυτά, πέρα από το περιεχόμενο τους, ήταν και διακοσμημένα με καλλιγραφίες, πράγμα που τα καθιστούσε αληθινά μνημεία βυζαντινής τέχνης. Παρά τις καταστροφές και τις αφαιμάξεις που υπέστησαν, οι βιβλιοθήκες των μοναστηριών του Άθω κρύβουν έναν πραγματικό θησαυρό αρχαιοελληνικών γνώσεων και όχι μόνο.

Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, ο πρώτος καλλιγράφος του Άθωνα

To περιβόλι της Παναγίας άρχισε αποτελεί μοναστικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας προς τα τέλη του 10ου μ.Χ. αιώνα, όταν κατέφθασε εκεί κρυφά ο μοναχός Αθανάσιος, ο οποίος ίδρυσε στο νοτιοανατολικό άκρο της χερσονήσου τη μονή Μεγίστης Λαύρας (963μ.Χ.). Ο Αθανάσιος, ο ιδρυτής του αγιορείτικου κοινοβιακού μοναχισμού, ήταν προσωπικός φίλος του Ιωάννη Τσιμισκή καθώς και διακεκριμένος καλλιγράφος και ταχυγράφος.

Ο Αθανάσιος ο Αθωνίτης ήταν ένας άνθρωπος ασκητικός, που όμως αγαπούσε υπερβολικά τα βιβλία. Όταν από την Κωνσταντινούπολη κατέφθασε στο Άγιο Όρος, εκτός από το καλογερικό του κουκούλι κουβάλησε μαζί του και δύο βιβλία. Αυτή η αγάπη του για τα βιβλία τον οδήγησε να ιδρύσει στην νεοσύστατη ακόμη Μεγίστη Λαύρα ένα εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων και μια οργανωμένη βιβλιοθήκη

Το παράδειγμα του μιμήθηκαν και οι κτήτορες των άλλων μοναστηριών (Βατοπαιδίου 985μ.Χ. και Ιβήρων 980μ.χ.), που φρόντισαν προσωπικά για την παραγωγή, την αντιγραφή και τη διαφύλαξη βιβλίων, με περιεχόμενο όχι μόνον θεολογικό και λειτουργικό αλλά και «κοσμικών γνώσεων», δηλαδή φιλοσοφικό, ιατρικό, νομικό, μουσικό κι εκπαιδευτικό.

Μοναστηριακές Βιβλιοθήκες

Το σίγουρο είναι πως οι μοναχοί του Αγίου Όρους δεν περιφρονούσαν τα βιβλία. Μόλις ιδρύονταν ένα μοναστήρι μια από τις πρώτες ενέργειες των κτητόρων του ήταν η δημιουργία μιας βιβλιοθήκης, ενώ ο ηγούμενος όριζε πάντα έναν βιβλιοθηκάριο, υπεύθυνο για τη διαφύλαξη και συντήρηση των χειρογράφων.

Τα χειρόγραφα

Σχετικά με το περιεχόμενο τους, τα αγιορείτικα χειρόγραφα διακρίνονται σε αυτά που διασώζουν κείμενα αρχαίων κλασσικών συγγραφέων ή γενικότερα κοσμικών γνώσεων π.χ. βοτανικής, γεωγραφίας, ιατρικά, νομικά –και σε εκείνα που περιέχουν κείμενα χριστιανικού και λειτουργικού περιεχομένου.

Δυστυχώς δε διαθέτουμε έγκυρα στοιχεία για τον ακριβή αριθμό των αρχαιοελληνικών χειρογράφων, που βρίσκονται σήμερα στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Άθωνα. Ενδεικτικά πρέπει να σώζονται γύρω στα 600 έργα κλασικών συγγραφέων.

Ο αριθμός αυτός δεν πρέπει να θεωρείται μικρός, καθώς σ’ αυτά ακριβώς τα χειρόγραφα εστιάζονταν πάντα οι Ευρωπαίοι «προσκυνητές» που έκλεβαν ή αγόραζαν τους κώδικες για να εμπλουτίσουν τις Δυτικές βιβλιοθήκες. Ωστόσο, παρά τις σημαντικές κλοπές και αφαιμάξεις, στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους συνεχίζουν ως σήμερα να υπάρχουν πολλοί και αξιόλογοι αρχαιοελληνικοί κώδικες.

Πιο παλιός και πιο σημαντικός απ’ όλους είναι η περίφημη Βοτανική του Διοσκουρίδου (Ω75), ένας κώδικας ηλικίας 1000 ετών, προσωπικό δώρο του Νικηφόρου Φωκά στον Αθανάσιο τον Αθωνίτη. Το βιβλίο, που φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Μεγίστης Λαύρας θεωρείται ιδανικό για την παρασκευή φαρμάκων από βότανα.

Η μεγαλύτερη συλλογή ελληνικών χειρογράφων στον κόσμο

Σήμερα, στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους σώζονται 16.000-20.000 χειρόγραφα! Αυτός ο αριθμός θεωρείται ότι αποτελεί το 50% των ελληνόγλωσων χειρογράφων, που υπάρχουν σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο.

Από αυτά πάνω από τα μισά βρίσκονται στις βιβλιοθήκες τριών μόνο μοναστηριών (Μεγίστη Λαύρα, Ιβήρων και Βατοπαίδι). Ειδικότερα η βιβλιοθήκη της Μεγίστης Λαύρας είναι η μεγαλύτερη συλλογή χειρογράφων (2242 χειρόγραφα) στο Άγιο Όρος και η 3η παγκοσμίως, ύστερα από εκείνη της Αγίας Αικατερίνης του Σινά (4.500 χειρόγραφα εκ των οποίων το 75% είναι ελληνόγλωσσα) και του Βατικανού(3.500 χειρόγραφα).

Τα ελληνικά χειρόγραφα του Αγίου Όρους συγκροτούν τη μεγαλύτερη συλλογή ελληνικών χειρογράφων στον κόσμο, αφού ο αριθμός τους ξεπερνά κατά πολύ το σύνολο των δύο μεγαλύτερων συλλογών της Ευρώπης, του Βατικανού και της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού, που και οι δύο μαζί δεν υπερβαίνουν τις 10.000.

Διάσωση και συντήρηση των χειρογράφων

Η μελέτη της ιστορίας των αγιορείτικων χειρογράφων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Οι προσπάθειες για την καταγραφή και τη συστηματική μελέτη των χειρογράφων του Άθωνα ξεκίνησαν μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα και συνεχίζονται.

Το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών(ΠΙΠΜ) της Ι.Μ. Βλατάδων (Θεσσαλονίκη) έχει αναλάβει τη κατάρτιση ενός λεπτομερούς καταλόγου, όπως επίσης και τη μικροφωτογράφιση όλων των χειρογράφων. Έτσι το περιεχόμενο των χειρογράφων όχι μόνον θα διασωθεί, αλλά θα είναι εύκολη και η μελέτη τους από τους ειδικούς, που δεν χρειάζονται πλέον να επισκεφτούν τις μοναστηριακές βιβλιοθήκες για να τα μελετήσουν.

Η συντήρηση των αρχαίων χειρογράφων βασίζεται σ’ ένα πρόγραμμα, που περιλαμβάνει την τοποθέτησή τους σε ειδικές θήκες, για καλύτερη φύλαξη και μεταφορά. Την αποκατάσταση των διαλυμένων εξώφυλλων και εσώφυλλων και την τοποθέτηση φαρμάκων ενάντια στα φθοροποιά μικρόβια. Τέλος, σε συνεργασία και με ξένα πανεπιστήμια, εφαρμόζεται ένα πρόγραμμα συντήρησης και απολύμανσης των χειρογράφων από καταστροφικά μικρόβια.

Η προσφορά των χειρογράφων του Αγίου Όρους στην πολιτιστική εξέλιξη της Ευρώπης είναι ανεκτίμητη. Όπως άλλωστε λέει χαρακτηριστικά και ο βιβλιοθηκάριος της μονής Μεγίστης Λαύρας, Ιερομόναχος Νικόδημος: «Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά, που ακριβώς θα βρισκόταν σήμερα η ανθρωπότητα, χωρίς τις αρχαίες γνώσεις που διεσώθησαν με τα χειρόγραφα των βυζαντινών μοναστηριών της ορθοδοξίας και ιδιαίτερα του Αγίου Όρους. Κατά πάσα πιθανότητα η Αναγέννηση της Δύσης θ’ αργούσε μερικούς αιώνες…».

• Το χειρόγραφο της Παλαιάς Διαθήκης, υψίστης πολιτισμικής αξίας, φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου. Αποτελείται από έναν τόμο, ο οποίος περιλαμβάνει την Οκτάτευχο, από το Λευιτικό μέχρι τη Ρουθ.

Το έργο αυτό, με τις 952 περγαμηνές καλλιγραφημένες σελίδες, αποτελεί αιώνες τώρα έναν από τους πολυτιμότερους θησαυρούς της Βατοπεδινής Βιβλιοθήκης, καθώς είναι ένα από τα πέντε μόνο μεσαιωνικά χειρόγραφα της Οκτατεύχου που σώζονται σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο!

Το αντίγραφο του μεγάλου αυτού χειρογράφου συνοδεύεται με ξεχωριστό τόμο εκατό σελίδων, με εκτενή κείμενα του Σωτηρίου Ν. Καδά, καθηγητή βυζαντινής αρχαιολογίας του Α.Π.Θ.

• Μία πολυτελής κασετίνα με τη συλλεκτική ανατύπωση του πρωτότυπου Βυζαντινού χειρόγραφου που δώρισε ο Αυτοκράτωρ του Βυζαντίου Ιωάννης ΣΤ’ Κατακουζηνός στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου.

Δωρητής του, σύμφωνα με ολοσέλιδο αυτοκρατορικό σημείωμα, είναι ο Αυτοκράτωρ του Βυζαντίου Ιωάννης ΣΤ’ Κατακουζηνός. Αποτελεί την πιο πλούσια δωρεά βιβλίων που έγινε ποτέ σε Μονή του Αγίου Όρους, ενώ παράλληλα το βιβλίο αυτό είναι ένα λαμπρό δείγμα της ακμής της Βυζαντινής τέχνης της καλλιγραφίας.

Το βιβλίο συνοδεύεται από προστατευτικό κουτί και μεγεθυντικό φακό για ευχάριστη ανάγνωση.

• Η χρυσόδετη έκδοση της Καινής Διαθήκης περιέχει όλα τα βιβλία, σε πολυτελή, έγχρωμη εκτύπωση και υψηλή ποιότητα χαρτιού. Διατίθεται σε συλλεκτική θήκη με όψη βιβλίου και βελούδινη επένδυση.

Πηγή: mountathos-eshop.com

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, η μεταβυζαντινή μονή οφείλει την ιδιαίτερη ονομασία της στο γεγονός ότι, κατόπιν υποδείξεως της Παναγίας, μάστορες πελέκησαν με ξύλινα εργαλεία τον βράχο πάνω στον οποίον είναι χτισμένη στην περιοχή της Καρίτσας.

Η ίδρυση της μονής τοποθετείται, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, στα τέλη του 15ου αιώνα.

Η σημερινή μορφή της είναι δημιούργημα του οσιομάρτυρα Δαμιανού (η μνήμη του εορτάζεται στις 14 Φεβρουαρίου), ο οποίος μάλιστα ιστορείται ως κτήτορας σε δύο από τις τοιχογραφίες του μοναστηριακού συγκροτήματος.

Η ιστορική μονή της Πελεκητής περιλαμβάνει δύο ναούς, της Αναλήψεως του Σωτήρος και της Παναγίας Φανερωμένης.

Ο κεντρικός ναός, αφιερωμένος στην Ανάληψη του Σωτήρος, μονόχωρος με νάρθηκα, φέρει ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο και εξαίρετες αγιογραφίες του 1654.

Ο αθωνικού τύπου ναός της Παναγίας φέρει αγιογραφίες της περιόδου 1666-1674 και εικόνες κρητικής τέχνης. Πέραν των δύο ναών, την εικόνα της μονής συνθέτουν το μικρό αρχονταρίκι και το παλαιό ηγουμενείο, κελιά, καμαροσκέπαστοι διάδρομοι και στοές, ξύλινες σκάλες, αποθήκες, μικρά παράθυρα και πολεμίστρες.

Όπως και οι λοιπές μονές των Αγράφων, η μονή Πελεκητής είχε σημαντική συμβολή στον επαναστατικό αγώνα του 1821. Μεταξύ άλλων, προσκυνητής της μονής υπήρξε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.

Στη μονή Πελεκητής φυλάσσονται τα λιγοστά περισωθέντα κειμήλια αυτής. Η μονή, που αναγνωρίστηκε ως σταυροπηγιακή από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ραφαήλ Β’ το 1606, υπάγεται στη Μητρόπολη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων.

Πηγή: ikivotos.gr